ویژگیهای سهگانه قانون مطلوب در جامعه اسلامی (1)
اساساً دین اسلام دینی آسان است. پیامبر اکرم(ص) میفرماید: «بُعثت بالحنيفيةِ السمحة السهلة؛ من به آیین استوار و بدون انحراف و راحت و آسان مبعوث شدهام» (2) بر همین اساس میبایست قانونگذاری در جامعه اسلامی دارای ویژگیهای «حقگرایی، آسانی و کریمانه بودن» باشد.
این نکته یکی از چند نکته مهم و کاربردی است که در آیه 220 سوره بقره به آن اشارهشده است. در این نوشتار به مهمترین نکات این آیه شریفه اشاره خواهد شد.
متن آیه: فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ
ترجمه: (تا انديشه كنيد) درباره دنيا و آخرت! و از تو درباره يتيمان سؤال ميكنند، بگو: «اصلاح كار آنان بهتر است. و اگر زندگي خود را با زندگي آنان بياميزيد، (مانعي ندارد؛) آنها برادر (ديني) شما هستند». (و همچون يك برادر با آنها رفتار كنيد!) خداوند، مفسدان را از مصلحان، بازمیشناسد. و اگر خدا بخواهد، شما را بهزحمت مياندازد؛ (و دستور ميدهد در عين سرپرستي يتيمان، زندگي و اموال آنها را بهکلی از اموال خود، جداسازید، ولي خداوند چنين نميكند؛) زيرا او توانا و حكيم است.(3)
1- میبایست بهگونهای با یتیمان رفتار کنیم که مصداق اصلاح باشد. این اصلاح در آیه اطلاق دارد و شامل اصلاح مادی و معنوی میشود. نکته مذکور با دقت در شأن نزول و همچنین اطلاق عبارت «یل إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْر»ٌ استخراج می شود.
2- در تفکر اسلامی دنیا و آخرت به هم مربوط بوده و دو جز منفک از یکدیگر نیستند. پس این تصور که انسان صرفاً دنیا آخرت را بطلبد تصور ناصوابی است. میبایست این مهم را در نظر داشت که دنیا اصالت ندارد و مسیری است برای رسیدن به آخرت.
3- دولت اسلامی با دقت در نکته قبل باید به ترویج فرهنگ طریقی بودن دنیا در جامعه بپردازد تا ضمن ایجاد آرامش روانی در جامعه از ارتکاب جرائم پیشگیری کند. بهعبارتدیگر توازن بین دنیا و آخرت در اخذ تصمیمات توسط دولت رعایت شود.
4- اخلاق از حقوق جدا نیست؛ بلکه اصولاً اگر بخواهیم به دستاوردهای پایدار حقوقی برسیم، ناگزیر باید اخلاق را رعایت کنیم.
5- در جامعه اسلامی میبایست تا اندازهای آزادی وجود داشته باشد که مردم حتی نسبت به فلسفه احکام اسلامی و مسائل کلامی و اعتقادی نیز سؤال بپرسند. نباید در برابر سؤالات مردم ایستاد آن سؤالات و آنها را سرکوب کرد.
6- نقل «یَسْأَلُونَكَ» درآیات قرآن باعث تشویق مردم به سؤال پرسیدن و درنتیجه آگاهی آنها میشود.
7- اسلام بر پایه عقلانیت و تعقل است.
8- عبارت «فَإِخْوَانُكُم» در این آیه شامل دو نکته میشود. الف: مخلوط کردن اموال شما با یتیمان اشکالی ندارد، مشروط بر اینکه مصلحت آنها رعایت شود. ب: آنها برادران شما هستند، نه بردگان و افراد فرودستی که بتوانید هرگونه مایل هستید با آنها رفتار کنید.
9- خداوند به افکار و نیات بندگان آگاهی دارد. حتی اگر بتوان مجریان قانون را فریفته و از قانون تخلف کرد، خداوند متعال بهترین ناظر برای بندگان و اعمال آنها است.
10- اساساً دین اسلام دینی آسان است. پیامبر اکرم(ص) میفرماید: «بُعثت بالحنيفيةِ السمحة السهلة؛ من به آیین استوار و بدون انحراف و راحت و آسان مبعوث شدهام» بر همین اساس میبایست قانونگذاری در جامعه اسلامی دارای ویژگیهای «حقگرایی، آسان و کریمانه بودن» باشد. این نکته یک سیاست تقنینی است که دولت اسلامی میبایست اهتمام ویژهای به آن داشته باشد. چراکه در غیر این صورت مردم از عمل به قوانین سر باز زده و دنبال راهی برای دور زدن آن میگردند.
11- آسانگیری دستورات خداوند متعال حکیمانه است و ناشی از ضعف نیست.
منابع
(1) برگرفته از جلسه حقوق عمومی در قرآن با تدریس استاد محمدجواد ارسطا
(2) بحارالانوار، ج 72، ص 234 و فروع كافى، ج 5، ص 494
(3) ترجمه آیتالله ناصر مکارم شیرازی